Trở Về Mái Nhà Xưa

Nhà Ông Ngoại của Công Tử Hà Ðông, giữa Phố Bóp Kèn, Thị xã Hà Ðông. Căn nhà lầu bên trái của ảnh là nhà ông Tư Thiêm. Năm 1954 ông Tư Thiêm di cư vào Sài Gòn, ông là chủ hai rạp Ðại Ðồng ở Sài Gòn.

Tháng Sáu năm 2011, liêu lạc Kỳ Hoa Ðất Trích, có người gửi cho tôi một bài viết về Hà Ðông, thành phố nơi tôi được sinh ra đời, thành phố thời thơ ấu của tôi, thành phố tôi đã xa trong một sáng Tháng 12 năm 1946, thành phố tôi một đi không bao giờ trở lại.

Người viết về thành phố Hà Ðông, bài viết gợi cho tôi cảm xúc để tôi viết những dòng chữ này, là ông Nhà Văn Lê Tất Ðiều, ông Nhà Văn  kiêm là Nhà Thơ Cao Tần, người làm thơ lưu vong nổi tiếng ở Kỳ Hoa những năm 1980. Tôi nhớ – đại khái, không đúng nguyên thơ – mấy câu Thơ của ông:

Người hỏi ta sang Mỹ làm gì?
Sang Mỹ ta làm “thượng đẳng cu-ly.”

Và:

Thư quê hương như tên hề ốm nặng
Dấu đau thương sau mặt nạ tươi cười.

Và:

Ta làm gì cho hết nửa đời sau!

Không biết vào tháng nào, năm nào, xong chắc là mới đây thôi, ông Nhà Văn Lê Tất Ðiều từ Ca Li, Xứ Vàng Y, Kỳ Hoa Ðất Trích về thăm quê hương, nôm na là về nước. Cũng chắc đây là chuyến về thăm quê hương thứ nhất của ông. Ngoài việc là Nhà Văn, Nhà Thơ nổi tiếng ông cũng là, ông còn là một Công Tử Hà Ðông vì, theo lời ông kể, có mấy năm ông sống trong thành phố Hà Ðông; nên nay là Việt Kiều về thăm quê hương, ông từ Cali về Sài Gòn, từ Sài Gon ông ra Hà Nội, từ Hà Nội ông lên xe điện vào thăm Hà Ðông. Trên xe điện, ông tưởng tượng lại những cảnh sắc hai bên đường năm xưa. Nhưng – tất nhiên – là ông thất vọng. Năm xưa của ông là những năm 1953, 1954, Thế Kỷ Hai Mươi, năm nay của ông là năm 2011, Thế Kỷ Hai Mươi Mốt, đã 60 mùa thu lá bay qua cuộc đời ông, đã có 345.856.900.523.467. 589 tỷ giọt nước chẩy qua dưới chân cây cầu Nhuệ Giang – tức Sông Nhuệ – dòng sông đào chẩy qua thành phố. Làm sao cảnh sắc năm xưa còn đó đợi ông về. Ông thấy hai bên đường xe điện kín mít nhà cưả, từ Hà Nội vào Hà Ðông mà ông tưởng như ông đi từ chợ Bến Thành đến Lăng Ông, Bà Chiểu.

Mời quí vị đọc một đoạn ông Lê Tất Ðiều viết về Hà Ðông trong Bút Ký “Hai Chữ Nước Nhà”:

Trên chuyến tàu điện Hà Nội-Hà Ðông chạy trên con đường năm xưa, trước 1954, tôi nhìn thấy gò Ðống Ða, đền Trung Liệt, bãi cỏ sân đá bóng, những bức tường bao quanh trại quân Hàm Long. Qua khu Lăng Hoàng Cao Khải là tới những cánh đồng. Rồi đồng ruộng mênh mông trải dài đến gần đầu cầu Hà Ðông. Dọc đường, tôi thường nghển cổ nhìn con đường nhỏ dẫn vào cổng làng Mễ Trì, quê của mợ Hùng, nơi đã cho tôi những hạt cốm gói lá sen, thơm ngon nhớ đời. Ði thêm chút nữa, bên trái, trong ngôi biệt thự sụp đổ vì trúng bom, có cái hồ xây, chắc để thả sen, nuôi cá, rộng mênh mông, đáy bằng, chỗ nào nước cũng chỉ ngập đến cổ đứa bé mười tuổi. Nước hồ đục ngầu, không cá không sen, lũ trẻ chúng tôi bơi lội, đùa nghịch xong là người ngợm đầy cát, hôi rình, phải ra sông Ðáy tắm lại.

Con đường trở lại hôm ấy thì ôi thôi! Chỉ thấy như mình đang đi giữa lòng phố phường, từ Hà Nội về Hà Ðông mà hệt như từ chợ Bến Thành đi Lăng Ông Bà Chiểu. Cái trí sáng suốt bảo mình đừng ngớ ngẩn chờ đợi thấy những dấu tích năm mươi lăm năm cũ. Nhưng cái tâm thì cứ bướng bỉnh ngu ngốc phóng chiếu ra những cánh đồng, những rặng tre làng, và trời đất mênh mông.

Thế là “mất” đều đều. Xe chạy tới đâu mất tới đó.

(.. .. .. )

Tưởng như chính mình biến thành mụ phù thủy, có cái nhìn ác độc, phá hoại. Tầm mắt chiếu đến đâu cảnh trí thiên đường trong ký ức về chỗ ấy tức khắc tan biến, và đập lại vào mắt là cõi trần tục lụy, với đủ những món không thể thiếu của vùng bị nạn nhân mãn: nhà nhà chi chít, người người tất tả ngược xuôi trong nắng gắt, bụi và mùi khói xe.

Mụ phù thủy đang bối rối vì cái phép thuật phá hoại tai ác của mình thì xe đã đến cầu Hà Ðông. Cầu ngắn ngủn, vừa thoáng thấy một chút gì quen thuộc, thì nó đã ở sau lưng. Lại đến khu tòa sứ, vườn hoa, khu cửa dinh, đường vào nhà thương cũ (trước 1954 đã trở thành trại lính) tan biến, không để lại dấu tích…

(.. .. .. )

Chưa nản chí, tôi giương mắt tiếp tục tìm. Thoáng thấy con đường nhỏ lát gạch dẫn vào làng Ðơ, rồi một chỗ giống hệt rạp hát Thiêm Xuân ( Rạp của ông Tư Thiêm, Xuân là tên bà) vụt qua, tôi như kẻ đuổi theo quá khứ, đang thất vọng, thì thình lình tóm được một tí cái đuôi của nó. Mừng húm, tôi xông tới, cố chộp thêm một chút quá khứ quí giá nữa: đó là ngôi nhà thủa nhỏ của ông Công Tử  Hà Ðông.

Hà Ðông chắc có nhiều công tử, tôi chỉ quen biết, quí mến ông Công tử nhà văn. Ông tài hoa và độc đáo. Có lẽ ông là nhà văn duy nhất có thể kể đi kể lại một chuyện vài triệu lần mà tôi vẫn thấy hấp dẫn, lôi cuốn. Khi cần, ông chế thêm từ ngữ để xài. Ông viết chính tả theo luật riêng, dựa vào cách phát âm, cách nói thực sự của nhiều người – “vẫn” thành “vưỡn” “vui” thành “dzui”, “lại đây với anh” thành “lại đây mí anh” – khiến chữ nghĩa trở nên nghịch ngợm, sống động, câu văn thành ngộ nghĩnh, có duyên. Thỉnh thoảng tôi cũng lẻn vào kho ngữ vựng của Công Tử để chôm chĩa, thêm hoa lá cành cho văn mình khởi sắc, bớt nhạt nhẽo, nặng nề. Bây giờ năm “bó”, bẩy “bó” đã là đơn vị đo lường tuổi tác, thay thế cho những con số tầm thường, vô hồn.

Hồi nhỏ ao ước trở thành nhà văn như ông Hoàng Hải Thủy. Già rồi, thỉnh thoảng, nhất là những lúc ngồi viết một bài quá dài, lại vẫn ước ao có được lối viết vui như Công Tử Hà Ðông để những độc giả chịu khó bơi lội trong biển lớn, sông dài chữ nghĩa của mình đỡ mệt.

Công Tử là cư dân Hà Ðông thời tiền chiến. Tôi từ làng đến tỉnh này sau khi nhà cửa phố phường đã tan hoang vì bom đạn, vì “tiêu thổ kháng chiến”. Ðến cùng những đợt hồi cư sớm nhất. Tôi không biết ông đã ở căn nhà nào. Dựa vào lời mô tả rải rác trong những bài ông viết thì đoán nó là một trong những căn nhà đẹp, hai tầng, hồi đó gọi là “nhà Tây”, nằm rất gần ngõ vào làng Ðơ và rạp hát Thiêm Xuân, ở phố Bóp Kèn.

Tò mò tìm căn nhà cũ vì lòng quí mến ông Nhà Văn, mà cũng vì tôi đã ở trong một căn thuộc khu “nhà Tây” vài ngày, đã bị một hình ảnh thấy lúc nửa đêm, trên hiên nhà, dưới ánh trăng, ám ảnh suốt đời.

Ngưng trích.

CTHÐ: Ôi..! Cảm khái cách gì!

Cám ơn ông Nhà Văn về những lời ông nhận xét về tôi. “Tài hoa và độc đáo..” Năm tiếng du dương, ngọt ngào, êm ái ấy. Mèn ơi.. Tôi sướng rên mé đìu hiu. Trái tim khô héo của tôi như bông hoa lép bỗng tươi lại, bỗng nở ra với sương mai và nắng sớm, mát và ấm như lòng suối cạn có dòng cam lộ chẩy qua. Chắc ông thấy tôi là người rất ít được các ông nhà văn xoa đầu, vuốt má, vỗ môngù nên ông viết đẹp vài câu cho tôi đỡ tủi. Nhưng tôi xin phép ngừng tả oán để, theo chân ông, trở về thành phố Hà Ðông.

Thân xác bị tàn phá của căn nhà thời thơ ấu của Công Tử Hà Ðông. Ảnh chụp năm 2000.

Hà Ðông – Hà Ðông bên hông Hà Nội – từ lâu tôi vẫn théc méc tai sao Hà Ðông lại có tên là Hà Ðông? Những thành phố ở quanh Hà Nội đều có tên theo bốn hướng của Hà Nội: Bắc Ninh, Bắc Giang ở phiá Bắc Hà Nội nên tên là Bắc Ninh, Bắc Giang, Sơn Tây ở phiá Tây Hà Nội nên tên là Sơn Tây, Nam Ðịnh, Hà Nam ở phiá Nam Hà Nội nên tên là Nam Ðịnh, Hà Nam. Hà Ðông không ở phiá Ðông Hà Nội, tại sao Hà Ðông lại có tên là Hà Ðông? Hải Dương, Hải Phòng ở phiá Ðông Hà Nội, tại sao hai tỉnh ấy lại không có tỉnh nào là tỉnh Hải Ðông?

Hà Ðông lửng lơ con cá vàng nằm ở giữa phiá Tây và phiá Nam Hà Nội. Và Hà Ðông không giống ai lại có cái tên là Hà Ðông. Hà Ðông là tỉnh duy nhất ở Bắc Kỳ có đường xe điện nối liền với Hà Nội. Ðường xe điện chỉ dài có 11 cây số, tính từ bến xe điện ở đầu tỉnh Hà Ðông đến bến xe điện ở Bờ Hồ Hoàn Kiếm. Nhưng một chuyến xe điện chạy trên con đường 11 cây số ấy phải mất một giờ đồng hồ.

Mời Người Ðẹp dạo gót ngọc đưa chỗ để ngồi bằng vàng lên toa hạng nhất xe điện ở bến xe đầu tỉnh Hà Ðông – chuyến xe có 3 toa: Nhất, Nhì, Ba, dân đi chợ thúng mủng, quang gánh, lồng gà phải lên toa hạng ba – xe chạy 2 cây số ngưng lại ở trạm Thanh Xuân; cho khách xuống, đón khách lên ở trạm này ít nhất cũng 5 phút, xe chạy 4 cây số đến Ngã Tư Sở, ngừng trạm này 10 phút, xe chạy đến Thái Hà Ấp, 8 cây số, ngưng lại chờ chuyến tầu Hà Nội vào đổi đường, 15 phút, xe chạy đến trước Nhà ANPO – nhà kho của người Tầu chưá đồ hộp nhập cảng từ Pháp – ngưng 5 phút, đến Cưả Nam Hà Nội ngừng 5 phút, từ Cửa Nam xe chạy vào bến xe ở Bờ Hồ. Xe điện từ Hà Nội vào Hà Ðông cũng ngừng lại từng ấy trạm, mất từng ấy thời gian.

Năm 1946 tôi từ nhà xách cặp ra bến xe điện lúc 6 giờ sáng, nhiều buổi sáng lúc 6 giờ trời Hà Ðông còn trăng, lên xe điện ra Hà Nội. Tôi xuống xe điện ở Cưả Nam, bên kia đường là Trường Trung Học Phan Chu Trinh, Hiệu trưởng ông Ðặng Thái Mai, Tôi học lớp Ðệ Ngũ ở trường này. Buổi trưa tôi về nhà chị tôi ở phố Sinh Từ ăn cơm trưa, tôi trở lại trường lúc 2 giờ, tan trường lúc 5 giờ, tôi qua bên kia đường lên xe điện về Hà Ðông. Tôi nhớ những buổi chiều mùa thu vàng trời tắt nắng, mát dịu, lúc 6 giờ xe chạy vào đoạn đường từ Ngã Tư Sở vào Hà Ðông, hai bên đường xe có hai hàng cây thấp bảo vệ đường, trên những dàn cây ấy có những sợi dây leo mầu vàng. Ðó là những sơi dây tơ hồng thứ nhất trong đời tôi. Một lần tôi cùng tên bạn học, cũng là dân Hà Ðông, theo xe điện từ Bờ Hồ, qua cửa chợ Ðồng Xuân, lên nơi gọi là Nhà Ðề-pô – Depot – Xe Ðiện ở Thuỵ Khê. Ban đêm xe điện ngừng chạy, tất cả các toa xe đều về Nhà Ðê-pô này. Năm giờ sáng tất cả các dàn xe từ đây tản ra thành phố. Hôm ấy tôi đến Ðề-pô mua cái carte đi xe điện cả năm. Buổi trưa muà hè, xe chạy trên đường vắng, những cành lá găng trồng hai bên đường xe rào rào quyệt vào thành xe, có tiếng ve kêu trong trưa hè. Vé xe điện Hà Nội-Hà Ðông một chuyến năm ấy là 1 đồng. Là thời chính phủ Việt Minh nhưng giấy bạc vẫn là giấy bạc do Banque de L’Indochine phát hành. Tôi không nhớ năm ấy cái carte bao nhiêu tiền. Tôi chỉ dùng được carte trong có mấy tháng, tôi không được học hết niên học. Tháng 12 năm 1946, chiến tranh đến, tôi từ giã Hà Ðông.

Từ Hà Nội về, tôi xuống bến xe điện ở Ðầu Cầu, tôi đi qua cầu sông Nhuệ vào tỉnh. Trên cây cầu xi-măng này có vài buổi chiều mùa hè năm 1945, tôi và mấy tên bạn ngồi hóng mát trên thành cầu, tôi nhìn thấy hai ông nghệ sĩ cải lương Huỳnh Thái và Phong Trần Tiến từ trên xe điện xuống, đi bộ qua cầu vào rạp hát Thiêm Xuân. Tháng ấy, năm ấy ban cải lương Kim Chung vào hát ở Hà Ðông. Ðó là những tháng trước ngày quân Nhật đầu hàng Ðồng Minh, gần như ngày nào Hà Nội cũng có còi báo động và có phi cơ Ðồng Minh đến bỏ bom. Người dân Hà Nội tản cư vào Hà Ðông là tiện nhất. Ðàn bà, trẻ em Hà Nội ngụ ở Hà Ðông, các ông Hà Nội có thể ở Hà Nội ban ngày làm công việc, tối vào Hà Ðông ngủ.

Những ngày xưa ấy hai ông Huỳnh Thái, Phong Trần Tiến điễn tuồng xong lúc 11 giờ đêm, không còn xe điện, hai ông lên xe kéo ra Hà Nội ngủ, chiều hôm sau hai ông lên xe điện vào Hà Ðông. Hai ông mặc com-lê vét-tông, đội mũ phớt, mặt hai ông có thoa phấn, son môi. Hai ông cùng hít tô phê. Những chiều xưa ấy nhìn hai ông đi qua, làm sao tôi có thể ngờ mười mấy năm sau tôi nằm với hai ông bên bàn thờ Cô Ba Phù Dzung ở Sài Gòn.

Từ Hà Nội về, tôi đi qua cầu sông Nhuệ vào tỉnh, tôi đi qua bên tay phải tôi là toà Nhà Công Sứ Pháp, toà nhà đẹp nhất tỉnh, nhà lầu, nhà ở của công sứ và gia đình, không phải là công sở, nền nhà đá hoa, quanh nhà là vườn cây, hàng rào sắt, một mặt là bờ sông, bên kia đường là toà nhà Cercle của công chức, rồi tôi đi qua Vườn Hoa, Sở Cẩm, Dinh Tổng Ðốc, qua nhà Ông Ngoại tôi, qua nhà Cadastre, nhà tôi ở cuối tỉnh. Con đường này là con đường chính của tỉnh, dài 1 cây số, một ngàn thước. Ðường có tên Tây quan trọng là Boulevard de la République, nhưng lại có tên Việt kỳ cục không giống ai là Phố Bóp Kèn. Rạp hát Thiêm Xuân Ðài ở trên phố Bóp Kèn. Qua rạp hát là đến nhà tôi.

Tôi đi khỏi thành phố Hà Ðông cuối năm 1946. năm 1950 từ đồng đất Bắc Ninh –  văn huê là Kinh Bắc – tôi trở về Hà Nội. Cả gia đình tôi 7 người sống trong một căn phòng ở phố Ðường Thành, gần Chợ Hàng Da, xế rạp xi-nê Olympia trước cửa chợ. Rồi tôi theo bố mẹ tôi vào Sài Gòn.  Ðầu năm 1955, tôi là phóng viên nhật báo Sàigonmới. Hiệp Ðịnh Geneve chia cắt đất nước có điều 2 năm sau tổng tuyển cử, sẽ bàn chuyện thống nhất, nhưng không biết tại sao tôi nghĩ chắc còn lâu lắm tôi mới lại được trở về Hà Nội, tôi xin ông Phạm Xuân Thái, lúc ấy là Tổng Trưởng Bộ Thông Tin trong chính phủ của Thủ Tướng Ngô Ðình Diệm, cấp cho tôi Sự Vụ Lệnh và vé máy bay Hàng Không Việt Nam cho tôi về Hải Phòng. Tôi thưa với ông Tổng Trưởng tôi sẽ về thăm Hà Nội, trở lại Sài Gòn tôi sẽ viết phóng sự Hà Nội Ðỏ. Những tháng đầu năm 1955 Hải Phòng còn thuộc quyền kiểm xoát của quân Pháp và chính quyền Quốc Gia trong 300 ngày theo hiệp định Geneve – ông Thủ Hiến Bắc Việt Lê Quang Luật – ở Nhà Ga Hải Phòng tôi lên tầu hoả về Hà Nội. Tôi ở nhà chị tôi 10 ngày. Một buổi sáng tôi lên xe điện vào thăm lại Hà Ðông. Không biết tại sao tôi đi qua cầu mới chừng trăm thước, tôi quay trở lại, lên tầu điện trở ra Hà Nội. Tôi không đi đến nhìn căn nhà cũ của ông thân tôi một lần, căn nhà tôi đã sống 14 năm đầu cuộc đời tôi. Tôi không biết tại sao. Phải chăng vì tôi không muốn nhìn thấy mái nhà xưa bị tàn phá?

Khi vợ chồng tôi đã sang Kỳ Hoa, các con tôi còn ở lại Sài Gòn, nhân chuyến đi chơi Chuà Hương, xe qua thị xã Hà Ðông, các con tôi ngừng xe trước cửa căn nhà xưa của ông nội chúng, chúng chụp ảnh căn nhà, nên hôm nay tôi có được cái ảnh nhà xưa đăng cùng bài viết này. Nhà tôi đó, thưa ông Nhà Văn, nó ở cách rạp hát Thiêm Xuân chừng hai trăm thước. Tôi không ra đời trong toà nhà ấy. Khi sinh tôi, năm 1933, thầy mẹ tôi ở nhà thuê. Năm 1935 nhà mới xây xong, những hình ảnh sống đầu đời của tôi  đến với tôi trong toà nhà ấy. Ông thân tôi là thông phán Dinh Tổng Ðốc, dành dụm, vay tiền xây được toà nhà, nhưng ông chỉ sống trong toà nhà đó có 10 năm. Năm 1946 nhà bị phá vì chính phủ Việt Minh làm cuộc gọi là “tiêu thổ kháng chiến.” Trong 10 năm có nhiều bóng đèn điện trong nhà tôi chưa hư, chưa thay một lần, nhà đã bị phá, bị bỏ hoang, toà nhà còn gần như mới xây. Năm 1950 thầy mẹ tôi bán toà nhà này lấy khoản tiền đưa anh em chúng tôi vào Sài Gòn.

Nhà Ông Ngoại tôi – Ông tôi là ông Tri Phủ Nghiêm Duy Ninh – ở trên đường Bóp Kèn, cạnh nhà là đường vào Nhà Thương, bên kia đường là nhà ông Tư Thiêm. Nhờ tấm ảnh nhà ông ngoại tôi, cũng do các con tôi chụp, tôi biết Phố Bóp Kèn những năm 2000 có tên là đường Quang Trung.

Mấy ông cư dân Hà Ðông trước năm 1945 thân nhau như người trong một gia đình, tôi gọi ông Tư Thiêm là Cậu Tư Thiêm, tôi gọi ông Giáo Kiên, Hiệu Trưởng Trường Tư Tự Ðức, trường tôi học tiểu học, là cậu Giáo Kiên, tôi từng nghe các anh lớn trong tỉnh gọi ông bố tôi là chú Phán Giảng.

Tháng Tư năm 1945, ông Trần Trọng Kim làm Thủ Tướng Chính Phủ, tỉnh lỵ Hà Ðông được đổi thành thị xã, ông ngoại tôi được mời làm Thị Trưởng Hà Ðông. Chính phủ Trần Trọng Kim chỉ tại chức có 4 tháng ngắn ngủi, nhưng đã làm được việc đem gạo từ miền Nam ra cứu đói dân miền Bắc. Lần thứ nhất dân Bắc Kỳ ở những thành phố biết việc mua gạo “bông” –“bon”, phiếu, tiếng Pháp – các ông Trưởng Phố làm danh sách những nhà dân trong phố, ghi số người trong từng nhà, nộp cho Toà Thị Chính. Nhân viên Toà Thị Chính làm “Bông” cho mỗi nhà dùng mua gạo theo số người, mỗi người được mua một số ki-lô gạo theo giá rẻ. Toà Thị Chính thiếu nhân viên. Các cậu tôi, và tôi, được trưng dụng đến Toà Thị Chính làm những tờ Bông Mua Gạo. Bông in trên giấy cứng, mầu xanh. Cái thú nhất của cậu cháu tôi trong mấy tháng ông ngoại tôi làm Thị Trưởng là tối mùa hè chúng tôi đến Toà Thị Chính tắm trong phòng tắm có vòi nước hương sen, tắm tha hồ, tắm thoải mái.

Nhân vật nổi tiếng nhất tỉnh Hà Ðông những năm trước năm 1945 là ông Tổng Ðốc Hoàng Trọng Phu. Ông làm được nhiều việc có ích cho dân Hà Ðông, như ông xây khu nhà Tiểu Công Nghệ, cấp nhà cho một số người làm thủ công giỏi vào ở và làm nghề ngay trong Khu Thủ Công. Khu này có nhà trưng bầy sản phẩm. Ông đưa một số dân Hà Ðông vào lập nghiệp ở Ðà lạt từ những năm 1935. Ðà lạt có Ấp Hà Ðông là nhờ ông. Ông về hưu khoảng năm 1943, kế nhiệm ông là Tổng Ðốc Vi Văn Ðịnh, Tổng Ðốc cuối cùng của Hà Ðông là ông Hồ Ðắc Ðiềm.

Ông Hoàng Trọng Phu hít tô phe. Ông chỉ có một cậu con. Cậu Tú sang Pháp học và chết ở bên Pháp. Ông có bà con gái, dường như bà này có tật ở chân. Ông thân tôi dậy bà chữ quốc ngữ. Năm 1950 trở về Hà Nội, lương hưu trí Thông Phán của thầy tôi không đủ nuôi anh em tôi, thầy tôi đến thăm bà học trò cũ. Bà nói với mấy ông họ Hoàng trong chính quyền tìm công việc cho thầy tôi làm. Nhờ bà, ông thân  tôi được vào làm viên chức Phủ Thủ Tướng, trong Phòng Công Báo. Ông có lương hưu thêm lương viên chức khế ước.

Hà Ðông có ông Ðốc học là ông Nguyễn Văn Ngọc, tác giả tập Tuc Ngữ Phong Dao. Nghe mẹ tôi kể ông Ðốc Ngọc có lệnh cho tất cả những học trò trong tỉnh mỗi trò phải nộp cho trường 3 – ba – câu tục ngữ hay phong dao, ông dùng tài liệu này soạn tác phẩm Tục Ngữ-Phong Dao. Năm xưa tôi có được vài lần thấy ông Ðốc Ngọc trong tỉnh, được đứng trong đám học trò đến chúc Tết ông. Năm xưa tôi không biết ông Ðốc Ngọc cũng đong thoóc như ông Ngoại tôi, như ông Tổng Ðốc Hoàng Trọng Phu. Năm 2000, liêu lạc Xứ Kỳ Hoa, đọc Hồi Ký Phạm Duy, thấy Phạm Duy kể ông Ðốc Học Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc ở Hà Ðông là ông anh họ của ông, Phạm Duy viết rõ: “ Ông Ðốc Ngọc nghiện á phiện.”

Nhân vật Hà Ðông có một ông có tiếng trong giới cải lương năm xưa là ông Kép Nghị, tức soạn giả Nguyễn Ðình Nghị. Ông là tác giả vở tuồng “Dưới Mái Tây Hiên,” anh H2T, người anh em cùng vợ của tôi, mê mết những lời như Thơ của vở Tuyệt Tình Tuồng Cải Lương này:

“Anh có ngờ đâu cuộc đời dâu bể, cuộc tình tan tác như khói mây, ngày hôm nay Anh xa mã về đây thì Em đã ra người thiên cổ..

“Anh hỏi trăng thì trăng cứ thờ ơ, anh hỏi nước thì nước cứ lững lờ trôi chẩy.. Tìm giai nhân thì tìm đâu cho thấy..! Trăm năm tâm sự ngọn đèn tàn..”

Ðây là một câu trong bản Vọng Cổ cuối cùng của Tuồng “Dưới Mái Tây Hiên.” Khi Trương Quân Thụy thi đỗ Tiến Sĩ, từ kinh đô về căn nhà mé Tây chuà Phổ Cứu để gặp lại người tình Thôi Oanh Oanh thì Người Ðẹp – Nàng bị Kẻ Xấu phao tin đánh lưà là Trương Trạng Nguyên đã lấy tiểu thư con quan Tể Tướng,  Trạng Nguyên không trở về chùa nưã. Nàng đi một đường Thuốc Chuột và Nàng ôm mối tình oan xuống nơi gọi là “ tuyền đài.” Trương Trạng Nguyên khóc Nàng:

“Anh có ngờ đâu cuộc đời dâu bể, cuộc tình tan tác như khói mây, ngày hôm nay Anh xa mã về đây thì Em đã ra người thiên cổ..”

.. .. ..

Ấy ai hẹn ngọc, thề vàng
Bây giờ kim mã, ngọc đàng với ai!

Cảm khái quá đi mất.

Một đời cơm nhà, quà vợ, cả đời chỉ biết có một người đàn bà.. Dzậy mà nghe lời người ta khóc nhau, ruột cũng cứ đứt ra làm năm bẩy chục khúc. Ðau thương cứ như là mình khóc. Kỳ thiệt là kỳ!

Năm xưa tôi học chung lớp Nhì với Luận, anh con của ông Kép Nghị. Ðến nhà Luận, tôi nhiều lần thấy ông Kép Nghị nằm bên bàn đèn. Cảnh các Tiên Ông đi mây, về gió không lạ gì với tôi, vì Ông Ngoại tôi  là một Tiên Ông.

Thi sĩ Tản Ðà, Thi sĩ Nguyễn Bính năm xưa từng sống trong thị xã Hà Ðông. Thi sĩ Nguyên Sa Áo Lụa Hà Ðông là một Công Tử Hà Ðông. Tôi thấy Thi sĩ có vẻ không thích ai gọi ông là Công Tử Hà Ðông.

Nữ Thi sĩ Anh Thơ là Tiểu Thư Hà Ðông. Nhà bà trong Làng Cầu Ðơ – thường gọi là Làng Ðơ – thị xã Hà Ðông được lập thành trên đất làng Cầu Ðơ, nên tỉnh Hà Ðông đôi khi được gọi là Tỉnh Ðơ.

Nữ Ca sĩ Lệ Thu là Tiểu Thư Hà Ðông Một Nửa, vì làng Cầu Ðơ là quê ngoại của cô. Nữ Ca sĩ từng kể có thời cô về sống ít tháng ở làng Cầu Ðơ. Nói là “ở làng Cầu Ðơ” nhưng làng này liền với thị xã nên coi như một khu trong thị xã. Nữ Ca sĩ kể ông cậu ruột của cô là ông Phúc. Tất nhiên ông Phúc là ông đàn anh tôi, ông là bạn của mấy ông cậu tôi, nhưng tôi biết ông. Ông chơi đàn banjo-alto. Trong những buổi gọi là “mét-tinh” năm 1946. thời Việt Minh, ở Vườn Hoa Hà Ðông, chỉ một mình ông Phúc chơi banjo-alto thôi là cả cuộc “mét tinh” có tiếng nhạc rộn ràng, vang động. Năm xưa ấy, ông Phúc, ông cậu của Nữ Ca sĩ Lệ Thu, có tên là Phúc Ti Bum, đôi khi tôi thấy mấy ông bạn ông gọi ông là Phúc Tí Bủm.

Trong số Công Tử Hà Ðông có Nhạc sĩ Trọng Khương, tác giả bài Bánh Xe Lãng Tử. Và ông Khê Vinh, cầu thủ Bóng Tròn nổi tiếng Hội Tuyển Bắc Kỳ trước năm 1954.

Trở Về Mái Nhà Xưa còn một kỳ tiếp.